Eineltisáætlun

Skilgreining
Einelti er endurtekið, andlegt eða líkamlegt ofbeldi og/eða félagsleg útskúfun sem hefur alvarlegar afleiðingar fyrir þolandann. Einelti á sér stað á milli tveggja einstaklinga eða einstaklings og hóps. Einelti er ekki bundið við skóla, heldur getur verið á vinnustöðum og í heilu samfélögunum.
Birtingarmyndir eineltis geta verið margar:
–   Líkamlegt.  T.d. barsmíðar, spörk, hrindingar og að hindra ferðir
     einstaklings.
–   Munnlegt.    T.d. uppnefni, niðrandi athugasemdir, baktal og
     endurtekin stríðni.
–   Skriflegt.   T.d. niðrandi tölvuskeyti, sms-skilaboð, krot og
     bréfasendingar. Sem og öll rafræn samskipti. 
–   Óbeint. T.d., með útskúfun eða útilokun úr félagahóp. Fara
     framfyrir aðra í röð, neita að sitja hjá viðkomandi  eða að vinna
     með honum í hópavinnu.
–   Efnislegt.  T.d. þegar eigum barns stolið, þær faldar eða þær
     eyðilagðar. Fjárkúgun.
–   Andlegt.  T.d. þegar viðmót og samskipti einhvers hafa niður-
     brjótandi áhrif á einstakling og gengur gegn réttlætiskennd hans og
     sjálfsvirðingu.

Fyrirbyggjandi aðgerðir
Umsjónarkennari. Umsjónarkennari gegnir lykilhlutverki, þótt allt starfsfólk beri sameiginlega ábyrgð á eftirfylgni og framkvæmd eineltisáætlunarinnar.  Eftirfarandi þættir skulu ávalt vera til staðar í bekkjarstarfinu.
Fræðsla. Fræðsla um einelti og samskipti  heyrir undir lífsleikni-kennsluna, en skal þó ávallt höfð í huga við allt starf með nemendum. Námskrá í lífsleikni markar fræðsluna og tryggir samfellu.
Bekkjarreglur. Allar bekkjardeildir skulu ræða og setja sér bekkjareglur gegn einelti að hausti og útbúa veggspjöld með þeim til þess að hengja upp í stofum sínum.
Bekkjarfundir.  Bekkjarfundir skulu haldnir a.m.k. einu sinni í mánuði, í öllum bekkjum. Lengd og umræða fer eftir þroska, aldri og öðrum aðstæðum. Nemendur fá fræðslu um einelti, eðli eineltis, birtingarform þess og afleiðingar fyrir gerendur og þolendur. Auk þess eru samskipti og skólabragur viðfangsefni bekkjarfunda. Brýna skal vel fyrir nemendum að láta umsjónarkennara vita ef grunur um einelti kemur upp, eða láta foreldra vita þannig að þeir geti haft samband við umsjónarkennara.

Starfsfólk
Einelti þrífst vegna aðgerðarleysi fjöldans. Þess vegna þurfa allir að taka meðvitaða afstöðu gegn einelti. Efla þarf umburðarlyndi, virðingu og samkennd meðal barnanna.
Þar sem samræmi og samstarf einkennir starf þeirra sem vinna með börnunum á einelti erfitt uppdráttar. Ef ekki er tekið á málum strax er hætta á að eineltið breiðist út og fleiri og fleiri leggist á sveif með gerandanum.
Einelti á einnig erfitt uppdráttar þar sem jákvæður agi, festa, velvilji, hrós og væntumþykja einkennir stjórnunarhætti.

Nemendur
Stærsti hluti barna tekur ekki beinan þátt í einelti heldur stendur til hliðar og horfir á. Það eru einmitt þessi börn sem geta stöðvað einelti með því að taka afstöðu gegn því. Fórnarlömbunum finnst nefnilega þessi börn oft taka afstöðu gegn sér. Þó svo að áhorfandi að einelti eigi ekki sök á neinu í þessu sambandi er honum skylt að bregðast við, sem réttsýnum borgara, án þess að þurfa að fara að leika einhverja hetju. Nemendur geta tekið afstöðu gegn einelti á margan hátt:
–   Hleypa þolendum inn í félagahópinn.
–   Neita að taka þátt í einelti.
–   Sýna vanþóknun sína á hvers kyns einelti án orða, með fasi,
    svipbrigðum og athöfnum.
–   Kalla á hjálp frá fullorðnum.
–   Biðja geranda að láta þolanda í friði.
–   Hjálpa þolanda að forða sér úr aðstæðunum.
–   Koma í veg fyrir samskipti á milli geranda og þolanda.
–   Hvetja aðra nemendur til að taka afstöðu gegn hegðun gerandans.
–   Fylgja þolanda til einhvers af starfsfólki skólans og hvetja hann til
    að segja frá eineltinu. 
​–   Gagnrýna hegðun geranda.

Samskiptamynstur í einelti
Einelti getur tekið á sig ýmsar myndir og til að uppræta það er nauðsynlegt að hafa skilning á samskiptum milli einstaklinga og þeim ólíku hlutverkum sem hver og einn gegnir. Til að einelti geti átt sér stað þarf þolanda og geranda, oft eru líka aðstoðarmenn og meðhjálparar. Helstu hlutverk sem geta komið fram í eineltismálum eru eftirfarandi:
Gerandi beitir líkamlegu og/eða andlegu ofbeldi gagnvart öðrum og oft ítrekað gagnvart sama aðilanum. Einelti getur falist í skemmdum eða þjófnaði á eigum viðkomandi (skólataska, föt, nesti, námsgögn og svo framvegis), uppnefnum, líkamsmeiðingum af einhverju tagi, félagslegri útilokun og fleiru. Börn sem eiga erfitt með að setja sig í spor annarra eru líklegri til að leggja aðra í einelti.
Aðstoðarmaður aðstoðar geranda í eineltinu og tekur beinan þátt í því, fylgir honum í einu og öllu. Hann leiðist út í ákveðna hegðun, ef til vill fyrir forvitni sakir eða vegna múgæsingar. Hann getur líka tekið þátt vegna ótta við geranda og/eða ósk um meiri vinsældir og styrk innan bekkjar. Aðstoðarmaður er oft á móti því sem er í gangi en tekur engu að síður þátt.
Meðhjálpari fylgist með úr fjarlægð, tekur ekki beinan þátt í athöfnum geranda og aðstoðarmanns en hvetur til athafna með látbragði, hlátri, aðdáun, líkamstjáningu og/eða orðum. Hann telur sig ekki bera ábyrgð á því sem er í gangi.
Áhorfandi fylgist með, kannar hvað er að gerast en vill ekki skipta sér af því. Hann kemur þolanda ekki til hjálpar.
Varnarmaður er sá sem kemur þolanda til hjálpar, ver hann og mótmælir eineltinu. Þannig getur hann lagt sjálfan sig í hættu gagnvart hópnum sem tekur þátt í eineltinu. Oft er enginn varnarmaður en ef hann er til staðar þá er það mikil aðstoð fyrir þolanda.
Þolandi er sá sem stríðni og einelti beinist að. Honum líður oftast illa og kvíðir því að fara í  skólann. Eftir því sem eineltið er meira og stendur í lengri tíma því meira er þolandi líklegur að skaðast tilfinningalega og samskiptalega. Allir geta orðið fyrir einelti.

Aðgerðir vegna eineltis
Fyrirbyggjandi aðgerðir:
Umsjónarkennurum ber að vinna gegn einelti með fyrirbyggjandi aðgerðum, t.d. með því að hafa bekkjarfund að minnsta kosti einu sinni í mánuði og með því að fjalla sérstaklega um samskipti í lífsleiknitímum. Mjög mikilvægt er að nemendur ásamt umsjónarkennara búi til bekkjarreglur sem hanga uppi í öllum skólastofum. Umsjónarkennari fræði nemendur reglulega um einelti og afleiðingar þess.
Umsjónarkennari fylgist með líðan nemenda sinna og breytingum í félagahópi. Umsjónarkennari leggi fyrir að minnsta kosti einu sinni á ári tengsla- og líðankannanir í bekknum sínum.

Tilkynningaskylda:
Ef starfsfólk skólans, foreldrar eða nemendur verða varir við einelti meðal nemenda er öll vinna háð því að eineltið komist sem fyrst upp og í því ljósi ber viðkomandi aðila að tilkynna það til umsjónarkennara. Til þess að tilkynningin fái efnislega meðferð verður að fylla út eyðublað þess efnis, umsókn um aðstoð vegna eineltis.  Eyðublaðið má bæði nálgast hjá ritara og á heimasíðu skólans.

Rannsóknarskylda:
Þegar upplýsingar berast um ætlað einelti skal ætíð rannsaka og sannreyna málsatvik:
–   Umsjónarkennari aflar sér nánari upplýsinga um málið, t.d. með
     viðtölum við hugsanlegan þolanda, samnemendur, foreldra og
     starfsfólk.
–   Umsjónarkennari sér um að fram fari skráning á hegðun og
     samskiptum þeirra nemenda sem  í hlut eiga t.d. í gæslu, íþróttahúsi        og matsal.
–   Umsjónarkennari ákveður næstu skref eftir eðli málsins.

Aðgerðir:
a)  Ef umsjónarkennari metur í samráði við aðra starfsmenn skólans að ekki sé um einelti að ræða skal foreldrum tilkynnt það. Ef foreldrar eru ósáttir við þá niðurstöðu er þeim bent á að  þeir geta leitað til næsta yfirmanns skólastjóra með málið. 
b)  Ef um staðfest einelti er að ræða hefur umsjónarkennari aðgang að skólasálfræðingi skólans, hjúkrunarfræðingi skólans, félagsþjónustu sveitarfélagsins  og skólastjóra til að  styðja sig og aðstoða í þeirri vinnu sem fram fer við að uppræta eineltið. Mikilvægt að allir
málsaðilar (þolendur og gerendur) fái stuðning í gegnum ferlið.
c)  Umsjónarkennari kemur þolanda í skjól og reynir að leysa málið með viðtölum við þolendur og gerendur. Geranda skal gert ljóst að einelti verði ekki liðið.
d)  Umsjónarkennari stýrir fræðslu í bekknum sínum um samskipti og einelti.
e)  Umsjónarkennari gerir öðrum kennurum málsaðila grein fyrir eineltinu og leitar aðstoðar þess.
f)  Umsjónarkennari leitar aðstoðar meðal annarra starfsmanna skólans t.d. starfsfólks sem sinnir gæslu í frímínútum, matsal og íþróttamiðstöð eftir því sem þörf þykir.
g)  Umsjónarkennari gerir foreldrum viðkomandi aðila bæði þolanda og geranda / gerendum grein fyrir málinu á fundum eða bréf- /símleiðis.
h)  Umsjónarkennari fylgir málinu eftir í nokkrar vikur. Góð eftirfylgni og stuðningur skiptir miklu máli.
i)   Alltaf skal skrá málsatvik og vinnuferli  í dagbók  á Mentor af umsjónarkennara og foreldrar eru einnig hvattir til að skrá hjá sér málsatvik.

Eineltisráð:
Telji umsjónarkennari sig þurfa aðstoð við að leiðrétta samskipti og vinna í eineltismálum skal hann hafa samband við eineltisráð. Hlutverk eineltisráðs er að aðstoða umsjónarkennara við lausn eineltismála t.d. með því að móta verkferla með umsjónarkennara, taka þátt í viðtölum við nemendur og foreldra, vinna að fræðslu meðal nemenda o.fl. Eineltisráð er skipað list- og verkgreinakennurum.  Ef þörf er á skólastjóra, skólahjúkrunarfræðingi og öðrum aðilum við lausn málsins eru þeir kallaðir til vinnu með ráðinu.

Gerandi:  Börn sem leggja önnur börn í einelti eru í ýmsum áhættuhópum. Gerendur í eineltismálum njóta gjarnan vinsælda bekkjarfélaga sinna, sérstaklega í 4. – 7. bekk en eftir það dvína vinsældirnar mjög með aldrinum. Þau einangrast félagslega.  Þau auka líkur sínar á að verða kærð fyrir ofbeldisbrot eða fá fangelsisdóm. Þau eru líklegri til að eiga við geðrænan vanda að stríða og misnota vímuefni á fullorðinsárum. Einkenni geranda eru afar mismunandi, þvi ekki beita allir gerendur líkamlegu ofbeldi.  Eins geta gerendur í sumum tilvikum verið afar venjuleg börn sem hafa leiðst út í eineltið af einhverjum ástæðum en eru fljót að hætta því ef á því er tekið.  Hann hefur litla tilfinningu fyrir líðan annarra og á erfitt með að
setja sig í spor annarra.
–    Viðhorf hans til ofbeldis er jákvæðara en barna almennt.
–    Hann er óþolinmóður í samskiptum.
–    Hann á erfitt með að fara eftir reglum.
–    Hann sýnir fullorðnum oft litla virðingu.
–    Hann notar hótanir til að fá vilja sínum framgengt meðal jafnaldra.
–    Hann beitir ágengri hegðun og orðbragði til að fá sínu framgengt.
      Ítrekað.
–    Hann er öruggur með sig og talar sig auðveldlega úr erfiðum
      aðstæðum.
–    Hann virðist hafa gaman af að hæðast að öðrum, brjóta gegn rétti
      annarra, stjórna,  meiða eða gera lítið úr öðrum börnum.

Foreldrar:  Foreldrar eru mjög  mikilvægur hlekkur í baráttunni gegn einelti. Einelti er ekki einkamál skólans, það á sér oft stað fyrir utan skóla og út í samfélaginu. Dæmi um slíkt er í félags- og íþróttastarfi.  Það ættu því allir í samfélaginu að vera á varðbergi gagnvart einelti og meðvitaðir um áhrif þess á líðan og þroska barna, hvort sem börnin eru þolendur eða gerendur, þeirra börn eða börn annarra. Í þessu tilliti er nauðsynlegt að vita að einelti og önnur ofbeldishegðun getur verið félagslega smitandi.  Þ.e.a.s. ef ekki er stemmt stigu við ofbeldi á einum stað getur það orðið algengara á öðrum stöðum; breiðist út. Því er brýnt að allir bregðist við ef samskipti barnanna eru ekki með besta móti.
Allir foreldrar geta hjálpað t.d. með því að:
–    Ræða við börn sín um samskipti, kurteisi, samskiptavenjur,
      virðingu og hæfileikann til að setja sig í spor annarra.
–    Vera góð fyrirmynd barna sinna í samskiptum við aðra.
–    Fylgjast með líðan barnanna, vinahópi og með því að hlusta á þau.
–    Efla hjá þeim sjálfstraust, með því að ýta undir jákvæða eiginleika
      þeirra.
–    Fylgjast með notkun barnanna á netinu og í símum, sérstaklega
      skriflegum skilaboðum.
–    Bjóða að minnstkakosti öllum af sama kyni í bekknum í afmæli og
      partý.
–    Hvetja börnin til að vera saman í leikjum, ekki útiloka neinn og
      bjóða vinafáum  börnum í hópinn.
–    Stofna til vinahópa í bekkjum með því markmiði að kynnast öllum
      börnum bekkjarins.
–    Að lesa sér til um einelti og gerast þannig læsari á slíkar aðstæður.
–    Hvetja börnin til að segja einhverjum fullorðnum frá ef einhver er
      lagður í einelti.
–    Hafa strax samband við skólann ef grunur vaknar um einelti hvort
      sem það er gegn þeirra barni eða öðru.
–    Vera í góðu og reglulegu sambandi við umsjónarkennara barnsins.
–    Ræða við og vera í góðu sambandi við aðra foreldra.
Foreldrar barna þolenda geta hjálpað sínu barni t.d. með því að:–   
–    Hafa strax samband við bekkjarkennarann og eftir eðli málsins
      skólastjórnendur 
–    Gera barninu grein fyrir því að eineltið er ekki því að kenna.
–    Styrkja sjálfsmynd barnsins með því að ýta undir jákvæða
      eiginleika þess.
–    Varast að ofvernda barnið en fylgjast vel með hvað er að gerast í
      kringum það.
–    Hjálpa barninu að komast í samband við börn á sama aldri t.d. í
      gegnum íþróttir eða aðrar tómstundir.
–    Hjálpa barninu að byggja upp samband við annað barn úr bekknum
      t.d. með heimboðum.
–    Vera meðvitaðir um að einelti og stríðni getur leitt til þess að
      barnið fari í sjálfsvörn og  liggi enn betur við höggi en áður. Við 
      slíka hegðun þurfa foreldrar að hjálpa barninu að kalla fram
      jákvæðar leiðir til samskipta.
–    Gæta þess að barnið segi rétt frá og sleppi engu. Stundum eru þau
      í miklu uppnámi og eiga það til að ýkja það sem gerðist eða sleppa
      mikilvægum upplýsingum.
–    Muna að hrósa því fyrir að takast á við vandann. Þolandi eineltis
      sýnir mikið hugrekki með því að mæta í skólann á hverjum degi.
–    Varist að ræða um eineltið við aðra svo að barnið heyri, því það
      getur aukið kvíða þess, sérstaklega ef foreldrarnir eru 
      örvæntingafullir og hafa litla trú á aðgerðum skólans.
–    Leita aðstoðar fagfólks innan skóla eða utan ef líðan barnsins 
      breytist ekki þó að eineltinu sé lokið.
–    Vinna með skólanum að lausn málsins með jákvæðu hugarfari,
      benda á það sem betur mætti fara og það sem vel er unnið. Gæta
      sín á því að það sem sagt er heima um skóla, einstaka starfsmenn,
      aðra nemendur, skólastjórn og fleiri getur hæglega borist til eyrna
      barnsins. Beina kvörtunum og aðfinnslum beint til skóla.
–    Þegar eineltismál koma upp er ekki óalgengt að foreldrar hugsi um
      hvort þeir eigi að  láta barnið skipta um skóla. Það verður auðvitað
      fyrst og síðast ákvörðun hverra foreldra fyrir sig. Best er hins vegar
      ef hægt er að stöðva eineltið innan viðkomandi skóla þannig að
      barnið geti verið áfram í sínum hverfisskóla. Til slíkra ráða hefur
      verið gripið og í sumum tilfellum hefur það gefið góða raun en í
      öðrum ekki. Það er því rétt  að leita ráðgjafar hjá sérfræðingum
      innan og/eða utan skólakerfisins áður en slík  ákvörðun er tekin.
–    Ef aðgerðir skólans bera ekki árangur eða foreldrar eru ekki sáttir
      við vinnu skólans skulu þeir leita til sveitarstjóra, sem fer með
      fræðslumál fyrir hönd sveitarfélagsins. Einnig er hægt að leita
      upplýsinga hjá Menntamálaráðuneytinu og á skrifstofu
      Heimilis og skóla.